عسر و حرج در دعاوی خانواده

عسر در لغت به معنای تنگی و دشواری است و در مقابل یسر یعنی راحتی و آسانی به کار می رود.قاعده نفی عسر وحرج از قواعد فقهی است که بر پایه ادله اربعه کتاب ، سنت ، اجماع و عقل قرار گرفته است.

۱-کتاب : سوره مبارکه بقره آیه ۲۸۵ و ۱۸۵ ( لایکلف الله نفساً الا وسعها ) و ( یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر ) و چندین آیات دیگر در این زمینه وجود دارد.

۲- سنت : روایات متعددی از معصومین وجود دارد که دلالت بر نفی عسر وحرج می نماید. که به نمومنه هایی از آن اشاره می نماییم : امام جعفر صادق(ع) به نقل از رسول اکرم(ص) می فرمایند: «… ان الله تعالی کان اذا بعث نبیا قال له اجتهد فی دینک و  لاحرج علیک و ان الله تعالی اعطی امتی ذلک حیث یقول ما جعل علیکم فی الدین من حرج ». حدیث دیگر حدیث رفع است که «ما لا یطیقون» را از عهده امت برداشته است .

۳-عقل :مباحث تکلیف «ما لا یطاق» در نظر عقل، مبنای نفی حکم عسر وحرجی است. قاعده لطف نیز بر نفی حکم مشقت بار دلالت دارد؛

زیرا «سخت گیری های بیهوده واکنشی نامطلوب به وجود آورده، انگیزه مخالفت با قانون و مقاومت در برابر آن را تقویت می کند و اشخاص را به گناه و عصیان وا می دارد. پس وظیفه هدایت قانونگذار ایجاب می کند که نه تنها امری بیرون از توان و تحمل را در زمره احکام نیاورد، به شدت وسختگیری نیز نپردازد.

۴- اجماع : اجماع فقهای امامیه نیز که منبعث از سنت معصوان است بر نفی احکامی قرار گرفته است که موجب عسر وحرج انسان ها می شوند.

محدوده قاعده عسر وحرج

بدیهی است بسیاری از تکالیف با مشقت و سخت یهمراه است ولیکن در این قاعده سختی ومشقتی مورد نظر است که از حد متعارف فراتر رفته و به گونه ای باشد که عرف قادر به تحمل آن نمی باشد.

قاعده نفی عسر وحرج در قانون ایران

یکی از مصادیق قاعده نفی عسر وحرج در ادامه زندگی زوجین می باشد به گونه ای تداوم زندگی زوجین موجب ایجاد عسر وحرج برای طرفین است .

البته از آنجا که بر اساس ماده ۱۱۳۳ قانون مدنی حق طلاق در اختیار زوج می باشد به نظر می رسد که قاعده مذکور در این مورد کاربرد ندارد از آن طرف این قاعده یکی از ابزارهای قانونی زوجه برای درخواست طلاق است به گونه ای که ماده ۱۱۳۰قانون مدنی بیان می دارد بروز عسر وحرج برای زوجه ازادامه زندگی زناشویی دلیل قانونی بر طلاق است .عسر وحرج درطلاق از طرف زوجه موضوعیت دارد واین امر در نزد قاضی باید احراز گردد.

*قانونگذار در تبصره ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی مصادیق عسر و حرج را بیان نموده است . احراز این مصادیق به زوجه اجازه می دهد که با مراجعه به دادگاه و اخذ مجوز پس از انتخاب نوع طلاق خود را مطلقه نماید.

شرایط و محدوده اعمال ماده ۱۱۳۰
۱-سبب و دلیل عسر وحرج می بایست در زمان درخواست طلاق وجود داشته باشد .
۲- ملاک تشخیص عسر و حرج زوجه معیار شخصی است و با توجه به وضعیت مادی ، روحی و روانی شخصیت زوجه احراز می گردد.البته این امر مانع از آن نیست که در تشخیص عسر وحرج به عرف مراجعه ننماییم.
۳-دائم بودن رابطه زوجیت : شکی نیست که با توجه به اختصاص طلاق در نکاح دائم اعماده مذکور در نکاح منقطع امکان پذیر نمی باشد.
۴-احراز عسر و حرج : این امر توسط دادگاه صورت می پذیرد و بنابر قاعده ( البینه علی المدعی ) زوجه می بایست در جهت وجود عسر وحرج دلیل بیاورد .

نکته مهم اینکه آوردن دلیل عسر وحرج با زوجه است ولیکن احراز آن با دادگاه است .

ولیکن با این حال گاهی اوقات با آراء مختلف در این زمینه روبرو می شویم.